Akademik Veri Yönetim Sistemi
20. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Bishkek, Kırgızistan, 18 - 20 Ekim 2022, ss.21
Başlığın da belirttiği gibi mevcut tebliğimizin amacı, Yeniçağ felsefesinde öne sürülmüş üç
farklı irade hürriyeti görüşünü mukayeseli olarak incelemektir. Bahse konu edeceğimiz görüş-
lerden ilki Descartes’a aittir. Descartes irade hürriyeti meselesine, özellikle müdrikenin hüküm
verme faaliyeti açısından yaklaşır. Ona göre kısıtlı olan beşerî müdrike yanında sınırsız bir me-
lekemiz daha bulunmaktadır: İrade. Bu sınırsız melekemiz müdrikemizin alanını sık sık aşarak,
muhakemelerimizden çıkardığımız sonuçlarda yanılgıya düşmemize sebebiyet verir. Neticeten
Descartes insan iradesinin sınırsız bir hürriyeti olduğunu savunur. Leibniz’e geldiğimizde, onun
determinist ontolojisinin ve antropolojisinin irade hürriyetine yer açmak bakımından son de-
rece problematik olduğu görülür. Leibniz bu güçlüğü, irade hürriyetini, lâkaytlık [indifférence]
hürriyeti ile mecburiyet arasındaki bir orta noktada konumlandırarak aşmayı deneyecektir. En
nihayetinde, kendi deterministik “önceden tesis edilmiş âhenk” sistemi içinde, bireysel iradenin
sadece “kendiğindenlik” taşıması itibariyle hür olduğu şeklinde bir izah sunabilecektir. Locke’un
görüşüne gelince, onun hem Descartes’tınkinden hem de Leibniz’inkinden çok farklı bir yoldan
meseleye yaklaştığına şahit oluruz. Locke açısından bir kudret [power] olan hürriyet, yine bir
kudret olan iradeye değil, ancak ve ancak bireysel faillere ait olabilir. Nasıl ki erdem kare şeklin-
de olamaz, irade de hür olamaz. Ona göre “iradî”, “zorunlu”nun karşıtı değildir, “gayriiradî”nin
karşıtıdır. Gayriiradî bir fiil, ruhun hiçbir yönlendirmesi olmadan işlenmiş bir fiildir. Sıraladığı-
mız bu üç görüş mukayese edildiğinde, Descartes’ın sınırsız irade hürriyeti görüşü karşısında
Leibniz’in görüşünün olsa olsa bireysel fiillerin “kendiliğindenliği”ne bir pay bıraktığı ve Locke
açısındansa hürriyetin ancak, münferit/tikel insan eylemleri bağlamında ele alınabilecek bir
durum olduğu sonucuna varmaktayız.
Anahtar kelimeler: Yeniçağ Felsefesi, İrade Hürriyeti, Descartes, Leibniz, Locke.